Op woensdag 17 november, enkele dagen na mijn terugkeer van de Klimaattop in Glasgow, nam ik deel aan een open en diepgaand gesprek tussen mensen met langdurige armoede-ervaring en Zakia Khattabi, federaal minister van Klimaat, Milieu, Duurzame Ontwikkeling en de Green Deal.
Armoede en klimaat even prioritair
Tijdens het gesprek werd meteen duidelijk wat ook in Glasgow eindelijk werd erkend: de klimaatveranderingen zijn niet voor 2030 of 2050, maar zijn nu al volop aan de gang. Tijdens recente extreme weersomstandigheden (droogte, branden, overstromingen, orkanen, hittegolven) hebben de minstbedeelden hun gewassen, hun land, hun huizen hun levensonderhoud, of hun leven meer dan wie anders verloren. De overstromingen in de streek van Luik en Verviers maakten dit ook in ons land pijnlijk duidelijk. Mensen verloren hun woning, anderen hadden geen elektriciteit meer en konden niet meer koken of eten bewaren in hun ijskast. Mensen in armoede hebben vaak geen reserves of een goede verzekeringen voor hun inboedel. Klimaatverandering treft mensen en gemeenschappen die helemaal onderaan de sociale ladder leven het hardst.
Nochtans zijn zij het minst verantwoordelijk voor de oorzaken ervan. De analyse van de deelnemers aan het gesprek is vlijmscherp: “Doordat we moeten overleven hebben we een lage ecologische voetafdruk: we nemen geen vliegtuig, we eten niet dagelijks vlees, we wonen klein, we hebben zelden een auto, we eten voedsel uit de vuilnisbak of van de voedselbank dat weggegooid zou worden.”
Maar ook de huidige klimaatmaatregelen om de klimaatcrisis aan te pakken vergroten de kloof tussen arm en rijk. Beleidsmakers kennen onvoldoende de realiteit van mensen aan de onderkant van de samenleving. Daardoor beseffen ze niet welke impact klimaatmaatregelen op hen hebben. Tijdens het gesprek haalden we onder andere het voorbeeld aan van een maatregel die in Senegal sinds 2016 het gebruik van plastic zakken verbiedt om ze te vervangen door duurdere biologisch afbreekbare zakken. “Een dergelijk initiatief lijkt erg moedig en lovenswaardig,” vertelde Elhadji, een medestander van ATD Vierde Wereld die betrokken is bij de ecologische overgang in Dakar, “maar botst tegen het feit dat een groot deel van de bevolking verplicht is water in plastic zakjes te kopen omdat dit de enige manier is om tegen een redelijke prijs toegang te krijgen tot drinkwater. Door beslissingen te nemen zonder diegenen te raadplegen die toch al de meeste moeilijkheden ondervinden bij de toegang tot basisrechten, loopt een heel deel van de bevolking het risico gestraft te worden, zelfs door de best bedoelde maatregelen.” Tegelijk getuigde hij van volksraadplegingen die de stad in staat hebben gesteld een duurzame strategie uit te werken tegen de steeds frequentere overstromingen in een van de wijken die sinds 2014 steeds meer onder water staat.
Tijdens ons gesprek met Khattabi gingen we ook in op de renovatie van woningen. We vinden het positief dat er verder wordt geïnvesteerd in het renoveren en isoleren van woningen. Veel mensen in armoede wonen in slecht geïsoleerde woningen. Daardoor worden ze hard getroffen door de stijgende energieprijzen in de winter en kunnen ze het tijdens een hittegolf niet uithouden in hun woning: “En in de zomer, wanneer je tijdens de hittegolven zoals wij op een appartement op de zoveelste verdieping woont, zonder balkon, ver van een park, aarzel je om zelfs bij 35°C een ventilator te laten draaien omdat dat je nog meer zal kosten.” Tegelijkertijd vrezen we dat de renovatieplicht zal leiden tot onbetaalbare woningen. Sommige sociale woningmaatschappijen en private eigenaars verrekenen de kosten voor het isoleren door in hun huurprijs. Mensen in armoede hebben het nu al moeilijk om hun huurprijs te betalen. Veel huurders die een woning bij een privé-eigenaar huren, besteden vaak meer dan de helft van hun inkomen aan huur. Er blijft nog weinig over om van te leven. Soms zijn mensen in armoede eigenaar van een woning (noodkopers), maar kunnen ze de verplichte renovaties niet betalen. Renteloos lenen is geen oplossing, omdat je het geleende bedrag moet terug betalen.
Naast wonen en energie kwam ook mobiliteit ter sprake. Lage Emissie Zones zijn nodig, maar drijven mensen die slechts een tweede- of derdehandswagen kunnen aanschaffen, uit de stad. En zonder een goed mobiliteitsbeleid komen je sociaal leven en kansen op de arbeidsmarkt nog meer in het gedrang als je goedkoper buiten de stad gaat wonen.
De oorzaken van de huidige klimaatveranderingen
Het is bij dit alles van groot belang de diepere oorzaken van de huidige klimaatveranderingen te onderkennen. Sinds het begin van de industriële revolutie zijn natuurlijke hulpbronnen geplunderd en vervuild in de race om economische groei. Hierbij werd geen rekening gehouden met de toekomstige gevolgen van economische ontwikkelingsstrategieën voor de planeet en voor alle bevolkingsgroepen. Diegenen die plunderen en vervuilen hebben hun verantwoordelijkheid niet opgenomen.
Met dezelfde logica waarmee onze samenlevingen de voorbije eeuwen de meest kwetsbare ecosystemen, levende wezens en de planeet onbezonnen uitbuitten en vernielden, worden mensen onderaan onze maatschappelijke ladder sinds generaties uitgebuit. Hun toegang tot de meest essentiële rechten en voorzieningen blijft onbestaand (meer dan de helft van de wereldbevolking geniet geen enkele sociale bescherming) of wordt zelfs in de meest welvarende landen gecompromitteerd.
In het globale Zuiden zijn mensen in extreme armoede genoodzaakt gebruik te maken van niet-duurzame praktijken, zoals houtkap, stroperij, het verbranden van steenkool of afval, en overmatig gebruik van beperkte natuurlijke materialen. Hierdoor worden gemarginaliseerde gemeenschappen meer en meer als schadelijk voor hun leefomgeving gecriminaliseerd. De onderliggende oorzaken, zoals onzekerheid, uitbuiting en ontheemding, worden genegeerd.
Dit toont eens te meer aan dat het kortzichtig en zinloos zou zijn om het belang van armoedebestrijding en de strijd tegen klimaatverandering tegen elkaar af te wegen of uit te spelen. Ze zijn noodzakelijkerwijs complementair en zelfs een voorwaarde voor elkaar. Een ecologische transitie naar een koolstofarme en hulpbronnenefficiënte samenleving kunnen we dan ook niet verwezenlijken zonder sociale rechtvaardigheid.
Zijn we op weg naar klimaatapartheid?
De Verenigde Naties onderstreepte deze verwevenheid van de armoede- en klimaatuitdaging dit jaar duidelijk in het thema voor de Werelddag van verzet tegen extreme armoede (17 oktober): “Samen aan de toekomst bouwen: extreme armoede uitroeien met respect voor iedereen en onze planeet”.
De uitdaging voor de volgende jaren is immers enorm. Gaan we, zoals mensenrechtenexpert Philip Alston in 2019 in een rapport voor de Verenigde Naties stelde, naar een “klimaatapartheid scenario waarin de rijken betalen om te ontsnappen aan overmatige hitte, honger en conflicten, terwijl de rest van de wereld moet lijden?”[1] Om de klimaatverandering rechtvaardig aan te pakken, zo stelde hij, is een fundamentele verschuiving nodig: “Klimaatverandering bedreigt de toekomst van de mensenrechten en dreigt de vooruitgang van de afgelopen 50 jaar op het gebied van ontwikkeling, wereldwijde gezondheid en armoedebestrijding teniet te doen.” Dit stelde hij nog voor de COVID19-pandemie uitbrak die deze terugval nu al grotendeels teweegbracht.
Terug naar België: licht- en steunpunten voor het komende jaar
Minister Khattabi bevestigde op het einde van het gesprek vorige woensdag het belang en de pertinentie van de realiteit en analyses die de ervaringsdeskundigen aanbrachten. Ze zegde toe dat de afgevaardigden van de Vierde Wereldbeweging centrale actoren zullen zijn in de Nationale Conferentie voor een Rechtvaardige Transitie, die zij in 2022 zal organiseren. Die conferentie zal aansluiten bij het artikel – één van de lichtpuntjes- in het Akkoord van Glasgow, dat erkent “dat moet worden gezorgd voor rechtvaardige transities die duurzame ontwikkeling en de uitroeiing van armoede bevorderen, en voor het scheppen van fatsoenlijk en kwalitatief goed werk.”(Art.52)
De minister zal voor dit denken over een rechtvaardige transitie overigens kunnen steunen op verschillende andere actoren in België. Zo heb je het interfederale Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting dat haar laatste tweejaarlijks verslag, opgebouwd vanuit een brede maatschappelijke dialoog met mensen in armoede, gewijd heeft aan Duurzaamheid en armoede. Het Steunpunt is ook één van de instanties in België die de armoedetoetsen sterk promoot. Daarnaast heb je van Vlaamse kant bvb. de stad Gent, die op de COP in Glasgow een sterke ‘good pratice’ bracht over hoe steden via inclusieve programma’s een cruciale rol kunnen spelen voor een rechtvaardige transitie. Deze ‘good practice’ werd gebracht door Tine Heyse, die naast schepen voor milieu, klimaat, huisvesting en internationale solidariteit, ook voorzitter is van de Klimaatalliantie van Europese steden.[2]
Tenslotte heeft Olivier De Schutter, Brusselaar en speciaal rapporteur Mensenrechten en Extreme Armoede voor de Verenigde Naties, eind vorig jaar een rapport voorgesteld aan de algemene vergadering van de VN: “De “rechtvaardige transitie” in het economisch herstel: Uitroeiing van armoede binnen de grenzen van de planeet”[3]. In dit rapport stelt hij dat het wel degelijk mogelijk is om de strijd tegen armoede te combineren met een ontwikkelingsmodel dat de klimaatverandering afzwakt en de aftakeling van de biodiversiteit een halt toeroept. De Schutter gelooft hierbij rotsvast in participatie van mensen met een langdurige ervaring van armoede en brengt dit in voorbereiding van zijn rapporten steeds meer in de praktijk.
“Pessimisme is een luxe van de rijken, die wij ons niet kunnen veroorloven”, zeggen mensen in armoede wel vaker. Als België ook de meest achtergestelde groep van mensen in armoede betrekt bij het opstellen, uitvoeren en evalueren van haar rechtvaardig transitiebeleid, kan zij toch nog een kostbaar steentje bijdragen in de mondiale klimaatuitdaging.
Wordt vervolgd.
Herman Van Breen
Internationale beweging ATD Vierde Wereld
Herman Van Breen nam vorige maand deel aan de Klimaattop in Glasgow als coördinator van de internationale pleitbezorging van ATD Vierde Wereld, die in 34 landen actief is met zeer uitgesloten gezinnen als eerste partners.
[1] https://undocs.org/en/A/HRC/41/39
[2] https://www.climatealliance.org/home.html
[3] https://www.undocs.org/A/75/181/REV.1