Mensen in armoede krijgen de eerste en de zwaarste klappen. Ook bij andere bevolkingsgroepen groeit de onzekerheid. Moeten we een andere levensstijl aannemen? Wordt het klimaat gered als wetenschappers slimme technieken ontwikkelen? Of kan de politiek het tij keren?
Teleurstelling in Katowice
Samen met een dertigtal andere organisaties uit verschillende landen is ATD Vierde Wereld lid van een werkgroep ‘Mensenrechten en Klimaatverandering’. Vier leden van onze internationale beweging konden als waarnemers de onderhandelingen bijwonen op de klimaattop in het Poolse Katowice, eind 2018. Die moest de handleiding leveren om het Parijs-akkoord van 2015 uit te voeren. Maar de afspraken zijn veel minder ambitieus en de verwijzing naar mensenrechten is geschrapt.
Zelfs het streefdoel om de opwarming van de aarde onder de 1,5° C te houden wordt niet meer vermeld. Een groep klimaatwetenschappers van over de hele wereld, het IPCC of Intergouvernementeel Panel voor Klimaatveranderingen, had twee maanden voor de top een speciaal rapport klaar over de 1,5°C. Als alle landen zich houden aan de afspraken die in 2015 in Parijs gemaakt zijn, dan lukt het al lang niet meer om onder deze grens te blijven. We kennen nu met een opwarming van 1°C al extreem weer, droogtes, hittegolven, overstromingen en orkanen. Een opwarming van 3 à 4° C zou de aarde onleefbaar maken.
Dubbel zo hard getroffen
Wat als de zeespiegel stijgt? Wat als de dijken breken? We kunnen proberen om het ons voor te stellen, maar zeker is dat grote groepen mensen zullen moeten verhuizen. En dat is geen toekomstscenario. Het is al bezig. Orkanen en overstromingen hebben de afgelopen jaren extremere gevolgen en de armste bevolkingsgroepen die op de meest kwetsbare plaatsen wonen krijgen de grootste klappen. ATD Vierde Wereld zag het van nabij in New Orleans, na de orkaan Katrina in 2005.
En dat het verhuizen van grote groepen mensen, naar veiliger plaatsen toch ontwrichtend is dat maakten we mee in de Filipijnen, waar gezinnen die jarenlang onder een autowegbrug over een kanaal leefden door de overheid gedwongen werden om te vertrekken. Ze kregen ondersteuning en de mogelijkheid om op afbetaling een woning te kopen, maar ver buiten de stad lukte het hen niet meer om met allerlei straatverkoop en klusjes een inkomen te verwerven. En tegelijkertijd waren ze losgerukt uit een sociaal weefsel dat hen hielp om te overleven.
Ook minder dramatisch is al erg genoeg. Mensen met een lagere sociale positie wonen en werken vaak dichter bij de bronnen van milieuvervuiling. Maar zij zijn ook gevoeliger voor schadelijke stoffen omdat hun immuunsysteem minder sterk blijkt. Vaak besparen ze dan ook nog noodgedwongen op medische kosten.
Er is meer nodig dan slimme nieuwe technieken
Elke mens heeft in zijn leven twee zaken nodig: vrijheid en zekerheid. Het is niet het ene of het andere. Ze horen samen als een Siamese tweeling. Deze stelling van de denker Zygmunt Bauman is voor Dirk Holemans een kader om naar de samenleving te kijken.
‘Zekerheid verbinden we meestal met de gedachte dat we zaken kunnen behouden, dat de dingen hetzelfde blijven’. Maar dat is het niet. Er zijn juist grote veranderingen nodig om de toekomst voor de volgende generaties te verzekeren en om aan alle mensen de vrijheid te geven om zich te ontplooien. En die veranderingen creëren nog meer onzekerheid en weerstand. De diepste vorm van onzekerheid is de angst om opgeofferd te worden. Meer en meer mensen voelen zich niet meer geborgen in onze wereld. Ze zijn verworpen door een actief uitsluitingssysteem.
Dirk Holemans, coördinator van de denktank Oikos, is ervan overtuigd dat we niet louter technische oplossingen voor milieuproblemen moeten vinden maar in de eerste plaats zoeken hoe we mensen kunnen verbinden.
Met slimme nieuwe technieken kunnen schaarse grondstoffen zuiniger gebruikt worden of vervangen worden. We kunnen dan verder blijven produceren zonder dat de milieudruk toeneemt en zo kunnen we misschien wat tijd winnen. Het geloof in ‘ontkoppeling’ noemt Holemans het en dat is maar een deel van het verhaal. Auto’s worden nu bijvoorbeeld energiezuiniger geproduceerd dan tien jaar geleden. Maar als er meer auto’s gemaakt worden die kleiner, zuiniger en goedkoper zijn zullen meer mensen een auto kopen.
In een aantal westerse landen is de uitstoot van broeikasgassen gedaald de voorbije twintig jaar. Dit wordt echter gecompenseerd door de immense stijging van de uitstoot in China, niet toevallig het land waar we veel vervuilende productie naar hebben verplaatst.
Er is dus meer nodig dan techniek. Hoopvol vindt Holemans het dat de laatste jaren steeds meer burgers duurzame initiatieven opstarten. Ze proberen greep te krijgen op de eigen leefomgeving. Maar het kan niet de bedoeling zijn dat dit enkel weggelegd is voor de sterksten in de samenleving. Er is trouwens ook een ingrijpen nodig op een hoger niveau, en dan komen we bij de ‘markt’. Economie draait om het bevredigen van behoeften, en dat is veel meer dan wat de markt ons aanbiedt. Wat hij ‘ontmarkting’ noemt is het onttrekken van diensten en activiteiten aan het winstmotief en de groeidwang. Als we de ‘24uren reclamemachine niet inperken is het dweilen met de kraan open.’
Iedereen moet kunnen meedenken
Wie minder rijk is vervuilt minder en is meer de dupe, stelt professor Edwin Zaccaï. Heeft sensibilisering dan nog zin als het inkomen zo bepalend is? Economische instrumenten en politieke beslissingen hebben meer impact. Dat het met de kwaliteit van het water de goede richting uitgaat is vooral het gevolg van de verplichtingen die Europa heeft opgelegd. Maar sensibilisering blijft belangrijk om ons voor te bereiden op dwingende maatregelen. Hij merkt wel op dat er al meer nagedacht is over het verband tussen economie en ecologie dan over het sociale luik van duurzaamheid. Als we luisteren naar de laagste sociale klassen en hen ondersteunen om mee te denken, zouden onze prioriteiten over duurzaamheid wel eens grondig kunnen verschuiven.
M.T. Poppe
Coene Jill en Raeymaeckers Peter, De meting van duurzame ontwikkeling: focus op armoede In: Armoede en Sociale Uitsluiting. Jaarboek 2014, Acco
Holemans Dirk, Vrijheid & Zekerheid. Naar een sociaalecologische samenleving. Epo, 2016
Wyns Arthur, Stijgende temperaturen zullen ongelijkheid in de wereld verscherpen, MO* Magazine – www.mo.be, 9 oktober 2018
Zaccaï Edwin, http://homepages.ulb.ac.be/~ezaccai/