Als armoede een langdurende aanslag is op het leven van mensen, dan
is het misschien zo gek niet om in dit blad aandacht te geven aan een
boek over het oorlogsjaar 1942. Maar het is vooral de oproep van auteur
Herman Van Goethem, rector van de Universiteit Antwerpen, die ons raakt.
“Armoede. We spreken er nauwelijks over, terwijl armoede zowel
in eigen land als in de hele wereld de kansen van mensen
bepaalt. Veel meer dan identiteit. Met armoede als prioriteit
zouden we een heel ander sociaal-economisch beleid voeren,
een heel ander buitenlandbeleid, een ander klimaatbeleid.”
Herman Van Goethem zei dit in een gesprek met Gie Goris
voor MO* magazine, enkele maanden geleden, aan de vooravond
van de verkiezingen. “Als ik na 26 mei een coalitie op
de been zou moeten brengen, dan zou ik kiezen voor een regering
die alle problemen bekijkt door de bril van armoede.
Het zou onze analyses anders kleuren en het zou ons in staat
stellen om meer complexe en effectieve beleidsantwoorden te
formuleren. Wij kijken bijvoorbeeld nauwelijks op als er weer
eens een onderzoek vaststelt dat de kinderarmoede toeneemt.
Maar dat is verschrikkelijk. Want die kinderen vertrekken met
een achterstand en de kans is groot dat ze daar niet echt meer
uit geraken.”
Van Goethem is een historicus met een lang traject van slow
science, een zorgvuldige, trage wijze van wetenschap bedrijven,
waarbij hij zich ook een bijzonder genre eigen maakte:
de empathische geschiedschrijving. Dat lezen we in ‘1942.
Het jaar van de stilte’, zijn boek over het oorlogsjaar 1942 in
Antwerpen. Ik wou het boek even doornemen en enkele fragmenten
lezen. Ik las het van begin tot eind. Traag. Een dagboek
van de gebeurtenissen in het jaar 1942 in Antwerpen.
“Blootleggen en opgraven volstaan echter niet, je moet ook
kunnen kijken. Je kunt pas lezen wat er staat als je weet wat
er staat.” Uren bracht Van Goethem door in archieven, hij las
politieverslagen en administratieve documenten. “Traag lezen
is de boodschap, blad na blad omslaan en hele dagen vullen
met ogenschijnlijk onbelangrijke feiten en futiliteiten. Ik leerde
om steeds langzamer te kijken. Om dan heel soms iets te
ontdekken.”
Er zijn de feiten, dag aan dag, maar wat is de diepere achtergrond?
Van Goethem vergelijkt het met een zwart gat. “Er is
niets te zien, tot je merkt dat alle sterren zich in de richting van
dat gat bewegen. En dan rijst de grote vraag: hoe interpreteer
je dit allemaal?”
1942 was een jaar van onzekerheid. Het kon nog alle kanten
uit. Staatsmannen en diplomaten keken de kat uit de boom.
Administratieve collaboratie werd gedoogd. De politie werkte
mee aan de Jodenvervolging, al waren er ook agenten die
weerstand boden. “Die halfslachtige houding en de kerende
oorlogskansen tegen het einde van het jaar, zijn het zwarte gat
van 1942”, zegt Van Goethem. Kijkend met die bril vallen de
puzzelstukken in elkaar.
2019. Het zwarte gat van onze maatschappelijke en politieke
ongenoegens? MO* magazine stelt de vraag. Van Goethem
aarzelt niet: armoede.
De nieuwe Vlaamse Regering is net uit de startblokken, maar
vertrok zonder armoedebril. “Armoedebestrijding wordt vooral
een strijd tegen mensen in armoede.”* Ooit waren de tijden
hoopvoller. Maart 1992. De federale regeringsverklaring bevat
een hoofdstuk waarin de grote lijnen van een nieuw ‘contract
met de burger’ worden uiteengezet. De regering Dehaene wil
een meer solidaire maatschappij opbouwen en vraagt aan ATD
Vierde Wereld en de Vereniging van Belgische Steden en Gemeenten
een ‘Algemeen Verslag over de Armoede’ op te stellen.
De Koning Boudewijnstichting zorgt voor de coördinatie.
Tal van verenigingen, organisaties, OCMW’s en deskundigen
werken mee.
In 1994 is het Algemeen Verslag over de Armoede klaar. Een
breuk. Er was voorheen wel aandacht voor armoede maar niet voor de stem van mensen die in armoede leven. “Wij willen
geen speciale rechten voor de mensen die in armoede leven,
wij willen een samenleving waarin wij als volwaardige burgers
worden erkend.” Hulpverleners kregen de gelegenheid om te
vertellen hoe zwaar hun taak kan wegen: “de crisis beheren,
want een maatschappijproject dat verder reikt, is er niet.”
De regering vroeg om een dialoog op te zetten waarbij alle grote
levensdomeinen aan bod kwamen. Het Algemeen Verslag
doet tal van voorstellen over gezin, wonen, arbeid en sociale
bescherming, kennis en cultuur. Toch is het veel meer dan een
inventaris, het is een hefboom. De onderliggende bedoeling
was om bondgenootschappen te sluiten die van de strijd tegen
de armoede een zaak van algemeen belang konden maken.
De dialoog was zo belangrijk dat het verderzetten van de dialoog
misschien wel het belangrijkste voorstel was. Daartoe is
het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid
en sociale uitsluiting opgericht. En het Netwerk tegen
Armoede verbindt ondertussen tientallen Verenigingen waar
armen het woord nemen.
Maar is armoedebestrijding een zaak van algemeen belang geworden?
Of spreken we nog nauwelijks over armoede, zoals
Van Goethem zegt?
“Laten we eerlijk zijn, er heerst een zekere armoedemoeheid.”
Ive Marx is hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen. Dat de
armoedecijfers alweer gestegen zijn haalt nog nauwelijks het
nieuws. “’We weten het nu wel’, lijkt een breed gedeeld sentiment.
Toch blijven die cijfers van belang. Er is namelijk moeilijk
een indicator te bedenken die in één cijfer en één oogopslag
meer zegt over de staat van onze samenleving dan dat percentage
mensen in armoede.”
En verder: “Weet u wat het ergste is? Er is zo ontzettend weinig
authentieke interesse in wat we echt zouden kunnen doen
om iedereen een min of meer behoorlijk bestaan te laten leiden.”
**
“Eindelijk” zei Françoise De Jong, 25 jaar geleden bij de persvoorstelling
van het Algemeen Verslag over de Armoede. Zij
was hoopvol, maar ook realistisch: “Wij moeten altijd opnieuw
erkend en gehoord worden.”
Eindelijk
“Al generaties lang maakt de armoede ons bestaan
kapot. In het verleden kwamen alle antwoorden
op die armoede vooral van mensen die
zelf niet arm waren.
Eindelijk begint de buitenwereld bewegingen en
organisaties van de armen zelf te erkennen en
waar dat gebeurt, wordt pas echt ernst gemaakt
met de democratie, met de stem van de TOTALE
bevolking. Maar onze stem groeit traag in een
geschiedenis van strijd, omdat wij altijd opnieuw
moeten erkend en gehoord worden. De regering
heeft ons meer kracht gegeven door een Verslag
van de Armoede uit te schrijven, waarin wij zelf
het woord hebben genomen, samen met mensen
en groepen, die aan onze kant staan.”
Françoise De Jong, Centrum Kauwenberg, Antwerpen,
bij de persvoorstelling van het Algemeen
Verslag over de Armoede. 8 februari 1995.
M.T. Poppe
1942. Het jaar van de stilte. H. Van Goethem, Antwerpen, Uitgeverij
Polis, 2019, 360 p
Algemeen Verslag over de Armoede: downloaden via
www.armoedebestrijding.be
*Lees de analyse met deze titel op
www.netwerktegenarmoede.be
** Column in De Standaard, 19.06.2019