Over belastingen en hoe belastinggeld besteed wordt. We graven in het taaiste deel van het armoederapport. Of niet? Het is een terrein met veel herkenningspunten.

‘Gaat dat rapport niet in de vuilbak van een of andere minister belanden? Ik weet dat armoede geen prioriteit is voor de beleidsmakers’. De twijfel was nooit ver weg bij de mensen in armoede die  meewerkten aan het elfde armoederapport. Het was vermoeiend en moeizaam soms, maar er was ook de erkenning en waardering voor hun inbreng. En de voldoening toen het rapport zijn eindpunt naderde.

Toen in februari 2020 het Steunpunt voor het thema solidariteit koos ‘beseften we niet welke problemen de bevolking in ons land en in de ganse wereld zouden treffen en hoe solidariteit een bijzonder actuele invulling zou krijgen’. Het coronavirus sloeg toe, de klimaatcrisis werd in eigen land bijzonder concreet met de overstromingen in de zomer van 2021. En toen het rapport klaar was brak de oorlog in Oekraïne uit. Een stroom van vluchtelingen bracht een golf van solidariteit op gang. De energiecrisis leidde tot ongezien hoge energieprijzen. Wie kan bijdragen en wie moet ondersteund worden om  deze winter door te komen?

Toch maar niet afhaken als het over fiscaliteit gaat

Christine: In het begin dacht ik ‘fiscaliteit, verdorie, waar ben ik aan begonnen?’ Maar het werd steeds interessanter voor mij en ik keek echt wel uit naar die vergaderingen.

Al vlug was het voor Christine duidelijk hoezeer het over het dagelijkse leven ging. Welke belastingen zijn er en wat gebeurt er met het geld? Fiscaliteit legt de keuzes bloot die de overheid maakt voor de samenleving.

Publieke diensten worden betaald met belastinggeld: mobiliteit, cultuur, veiligheidsdiensten, onderwijs. Dat is ook zo voor de aanleg en het onderhoud van infrastructuur: wegen, ziekenhuizen, scholen, openbare parken, gerechtsgebouwen. Om beleid te voeren is belastinggeld nodig, bijvoorbeeld een sociaal beleid om mensen in nood te helpen.

Via belastingen dragen mensen bij aan de samenleving. Ook mensen in armoede willen bijdragen.

Bij directe solidariteit helpen mensen andere mensen, in de familie, in de buurt, of verder weg zoals bij de overstromingen in Wallonië. Fiscaliteit maakt indirecte solidariteit mogelijk en zorgt voor een mate van herverdeling van de rijkdom in een land. Het belastingstelsel moet de inkomensongelijkheid  terugdringen. Toch blijft de directe solidariteit voor mensen in armoede vaak  een noodzaak: een kwestie van overleven om te voorzien in basisbehoeften.  Die worden niet volledig gedekt door indirecte solidariteitsmechanismen zoals de sociale bescherming.

Belastingen dienen ook om ons  gedrag te sturen, bijvoorbeeld via het heffen van accijnzen op producten die schadelijk zijn voor de gezondheid of het milieu. Het verdelen van belastinggeld biedt dan weer de mogelijkheid om wenselijk gedrag te bevorderen: renovatie- en energiepremies voor bijvoorbeeld isolatie of de vervanging van een oudere verwarmingsketel.

Soorten belastingen

Ze heten Progressief, Lineair en Forfaitair

De personenbelasting is progressief, dat betekent dat lagere schijven van inkomens lager of niet worden belast en dat hogere schijven hoger worden belast. Dit heeft een gunstig effect op armoedebestrijding.

BTW en accijnzen zijn lineaire belastingen, een vast percentage op goederen of diensten die je koopt. Verhoudingsgewijs nemen ze een grotere hap uit het huishoudbudget van mensen met een laag inkomen.

Als elke persoon of elk bedrijf precies hetzelfde bedrag betaalt spreken we van een forfaitaire belasting. Het kan bijvoorbeeld gaan om het vast gedeelte van de gemeentelijke huisvuilbelasting of de Vlaamse belasting op het gebruik van het energienet. Steden en gemeenten kunnen vrij allerlei belastingen heffen, waardoor er grote verschillen ontstaan al naargelang je in de ene of de andere gemeente woont.

Extreme rijkdom neemt al jaren toe in België

Het verschil tussen rijkdom en armoede?  Rijkdom verschaft een grote economische en politieke macht, terwijl armoede leidt tot een leven waarin grondrechten niet gerealiseerd worden.

Inkomsten uit vermogens worden in veel gevallen minder hoog belast dan inkomens uit arbeid. De vermogens zelf worden nauwelijks belast, daardoor groeien ze verder aan. Het Belgisch belastingstelsel is niet voldoende herverdelend.

En dan zijn er de erfenissen. Het overleg toonde aan dat het ’vaak de lagere middenklasse is die de successierechten betalen’. De hogere klassen plannen hun erfenis of ze hebben patrimoniumvennootschappen en stichtingen die de erfenisrechten drukken.

Als je van het leefloon leeft en in een sociale woning woont dan kan je bijna niet anders dan de erfenis weigeren als je tante jou een woning nalaat. Zelf in de woning intrekken en je sociale woning opgeven? Maar hoe ga je de erfenisrechten van zowat 50% betalen? Verkoop je de woning, dan moet je de erfenisrechten ook betalen en wat je overhoudt wordt in mindering gebracht van je leefloon. Het zou wel eens kunnen zijn dat je slechter eindigt.

Extreme rijkdom beperken? Daar is vandaag een goede reden voor. Gezien de dringendheid van de klimaatproblematiek moet misschien een deel van de rijkdom van de meest vermogenden ingezet worden om de energietransitie te financieren.

Het is niet eenvoudig om een belastingbrief in te vullen

Het is een bron van stress. Je kan fouten maken of voordelen mislopen waar je recht op hebt.

Sommige mensen die te weinig verdienen moeten geen belastingaangifte indienen. Oef. Maar zij kunnen ook geen gebruik kunnen maken van het systeem van belastingaftrek. Doen ze een gift van  40 euro aan een organisatie die ze willen steunen, dan kost hen dat ook 40 euro. Anderen krijgen van dat bedrag een deel terug.

Een vertegenwoordiger van een overheidsinstelling: ‘[…] de rijkste personen of bedrijven kunnen een beroep doen op belastingspecialisten om uit te zoeken hoe zij belastingen kunnen ontwijken’.

De indruk leeft dat er veel sterker wordt ingezet op het bestrijden van sociale uitkeringsfraude, maar veel minder op het bestrijden van fiscale fraude.

En als je de belastingen niet tijdig kan betalen? ‘Bij achterstal van betaling stellen de diensten zich weinig sociaal op.’ Ook volgens de federale Ombudsman krijgen burgers met betalingsproblemen te maken met weinig rechtvaardige praktijken van de fiscus als die de betaling opeist.

Een vers uit het evangelie

‘Want wie heeft, hem zal nog meer gegeven worden, en wel in overvloed; maar wie niets heeft, hem zal zelfs het laatste worden ontnomen.’ (Mattheus 13:12)

Geld maakt geld, zegt de volksmond. En wie niet heeft moet meer betalen. Koop je bijvoorbeeld een wasmachine op afbetaling dan betaal je uiteindelijk meer. Dit ‘mattheuseffect’ speelt ook bij fiscaliteit.

Isolatiepremies, voordelen voor het plaatsen van zonnepanelen of voor gebruik van elektrische wagens en fietsen zijn hier voorbeelden van. Ze leveren iets op voor burgers die zich die investeringen kunnen veroorloven.

’Als ik de stadskrant bekijk, zie ik veel zaken vermeld staan waar ik geen gebruik van maak, qua infrastructuur, qua diensten. Ik stel me de vraag hoeveel procent van de verschillende publieke diensten door mensen in armoede worden gebruikt?’

En dan onze taal. ‘Profiteren’ of ‘gebruik maken’ van publieke middelen, fiscale voordelen of publieke dienstverlening. Voor mensen in armoede wordt vaker het eerste woord gebruikt.

Wat er op het spel staat

Solidariteit helpt om de risico’s van het leven aan te kunnen: ziekte, handicap of jobverlies. Solidariteit maakt zelfontplooiing en opleiding mogelijk,  jezelf en je kinderen onderhouden, waardig leven tot het levenseinde.

Als  gemeenschap gaat het er om de maatschappelijke schokken op te vangen, zoals de financiële crisis van 2008, de COVID-19-pandemie of de overstromingen van de zomer 2021.

Voorstellen voor rechtvaardige fiscaliteit

°Kiezen voor belastingvormen en maatregelen die rechtvaardige bijdragen mogelijk maken

Bij voorkeur progressieve belastingen

°Evenredig in rekening brengen van de verschillende inkomensbronnen bij belasting

(lonen, uitkeringen, roerende en onroerende inkomsten) meenemen in  de personenbelasting

°Uitwerken van een vermogensbelasting

°De strijd tegen fiscale fraude opvoeren

°Strijden tegen mattheuseffecten en het niet opnemen van rechten

Kwaliteitsvolle en toegankelijke publieke diensten

Ook kwetsbare groepen moeten maximaal gebruik  kunnen maken van publieke diensten.

Er is een verschuiving van heel wat verantwoordelijkheden en opdrachten naar het lokaal beleidsniveau. Daardoor wordt de mate waarin rechten worden gerealiseerd afhankelijk gemaakt van de lokale politieke context en van de financiële draagkracht van bijvoorbeeld een gemeente. Dat kan tot rechtsonzekerheid leiden.

Publieke diensten hebben middelen nodig opdat ze hun opdrachten in functie van de realisatie van rechten kunnen waarmaken.

De kwaliteit van de dienstverlening wordt ook bedreigd door een verwarring van rollen. Meer en meer krijgen publieke diensten de opdracht om rechten te controleren. Dit zet de relatie tussen hulpverlener en hulpvrager onder druk.

Wij willen deze keer boter bij de vis

Saskia: ‘Wij willen weten wanneer wij resultaat kunnen verwachten. Het Steunpunt is wat mij betreft soms te braaf: “jullie zouden dit misschien ooit wel eens kunnen doen, want het zou misschien ooit wel eens mensen kunnen helpen.” Komaan hé, het is nu of nooit. Dat is een gevoel dat heerst bij heel veel mensen.’

Hopelijk hebben de ministers die werken aan de fiscale hervormingen dit begrepen.

Verslag van een spannende reis Om de twee jaar publiceert het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting° een rapport over armoede. Dat wordt mét mensen in armoede en hun verenigingen opgesteld. Een hele onderneming die anderhalf jaar duurt. Saskia, Christine, Marc en Fons namen deel aan het elfde rapport. Ze vertelden hoe dat in zijn werk gaat en spraken over hun ervaringen en verwachtingen.* Fons noemde het na afloop een ‘spannende reis, bestemming nog niet bereikt’.** Kennis kruisen en doorgeven Een dialoog met mensen in armoede is de enige weg voor een armoedebeleid dat werkt. Het Steunpunt brengt mensen in armoede, betrokken beroepsmensen en experten samen.  Ze werken volgens de methode van ‘Kruising van kennis’. Het verslag van de dialoog – met de bijhorende voorstellen – gaat naar ministers en overheidsinstellingen in het hele land. “Om toch te durven hopen en realistisch te zijn, was het belangrijk dat er medestanders en universitairen bij waren om ons informatie te geven en de risico’s en haalbaarheid in te schatten van een voorstel dat we deden.” (Saskia)°° Elke keer een andere invalshoek Solidariteit en armoede, dat was het thema voor het elfde rapport: wat betekent solidariteit, hoe hangen werk en solidariteit samen, en wat is de relatie tussen solidariteit en fiscaliteit.

° www.armoedebestrijding.be  (hier kan u het rapport lezen)

*Vierde Wereldblad 215 – juni 2021

**Vierde Wereldblad 218 – maart 2022

°° Op 23 april is het verslag voorgesteld in het Vierde Wereldhuis. Een audioverslag daarvan vind je hier.

M.T. Poppe