Mensen die de gevangenis van binnenuit kennen, ze zijn ons niet vreemd. Toeval? Nee, want burgers met een geschiedenis van armoede zijn oververtegenwoordigd achter de hoge muren. Dat verschillende medestanders en volontairs actief en solidair zijn met gedetineerden is ook geen toeval. We hadden het plan opgevat om een rondetafelgesprek op te zetten. Corona stak er een stokje voor, maar drie mensen gingen vanop afstand in gesprek met ons. We vroegen aan Stefaan Segaert om het gesprek te begeleiden. Hij schreef neer wat hem trof.

In de zoomsessie peilen Donatienne, Mieke, Bernard, Guy en Marte naar ervaringen binnen de ‘huizen die tussen doornen staan’. Ik refereer aan de titel van een theaterstuk uit 2004 met regisseur en schrijver Daniël Billiët in de Nieuwewandeling in Gent.

Bernard is 68 jaar en gehuwd met Hilde. Samen hebben ze drie kinderen en tien kleinkinderen. Hij was godsdienstleraar in het secundair onderwijs en is actief in de West-Vlaamse basisgroepen. Tien jaar geleden werd hij medestander in de medestandersgroep ATD Brugge. Vanaf 2014 is hij vrijwilliger bij de aalmoezeniersdienst in de gevangenis van Brugge.

Mieke is 80 jaar en volontaire bij ATD Vierde Wereld. In haar beginjaren werkte ze in Nederland en later ook lange tijd in Haïti en in Frankrijk, op het internationaal secretariaat. Ze was ook enkele jaren regionaal verantwoordelijke voor de acties van ATD Vierde Wereld in Latijns-Amerika. Terug in België werd ze actief lid van ATD Turnhout, de plaats waar ze nu woont.

Donatienne is 57 jaar. Samen met Louis is ze verwend met 3 kinderen en bijna 6 kleinkinderen. Ze zijn sinds hun huwelijk medestanders van ATD. Ze werkte 10 jaar als informaticus, daarna 10 jaar als vrijwilligster bij kansarmen en sinds 16 jaar is ze gevangenisaalmoezenier in de Kempen. Ze is ook geboeid door de natuur en begeleidt 'bosbaden', een tijd in de natuur om te herbronnen.

WAT VRIJWILLIGERS ZOAL DOEN IN DE GEVANGENISSEN

Het viel Donatienne op dat kwetsbare vrouwen waarmee ze schilderde en tekende, niet vertelden over hun familie die opgesloten zat. Naar kwetsbare mensen stappen was altijd al haar drijfveer en aanschuiven bij de bezoekers in de penitentiaire instelling van Merksplas was een haast evidente stap. Toen ze zag dat de vrouwen van haar creatieve activiteit ook in die rij bezoekers stonden, is het gesprek over hun familie wel op gang gekomen.

‘De mannen in de instelling kunnen bij mij hun hart luchten, het is beter dat ze tegen mij klagen dan tegen de bewakers’, zegt ze over haar werk. Na Merksplas volgde engagement in Turnhout en in Wortel. Een gemengd zangkoor van vrije en opgesloten burgers is een realisatie waar ze nog altijd trots op is. En die ze nu in coronatijd heel hard mist.

Bernard stelt zich voor. Na zijn onderwijsloopbaan kwam hij via een gespreksgroep in die grote en onbekende gevangenis van Brugge terecht. Het persoonlijk contact met de gedetineerden is erg verrijkend, getuigt hij. Bernard gaat op bezoek, er zijn elk weekend vieringen, maar corona heeft een grote impact. Een zoektocht naar alternatieven – korte bezinningsmomenten in kleine groepen – kan wel nog, maar op cel gaan is niet langer mogelijk en daardoor ‘verliezen we contact’. Want sommige gedetineerden komen amper naar buiten, soms zijn wij het fragiele draadje naar de buitenwereld.

‘Er zijn mannen die aan mijn vel blijven plakken, ik krijg ze er nooit meer af’

Mieke valt in. Via Donatienne botste ze op schrijnende en beklijvende verhalen van Carrie, van Frank, van Roger … ‘er zijn mannen die aan mijn vel blijven plakken’ zegt ze. ‘Ik krijg ze er nooit meer af’. Ik zie geknik bij de anderen. Ze ontdekt al snel hoeveel gedetineerden en geïnterneerden in armoede zijn opgegroeid. Drie vierde van hen heeft een instellingsverleden, veel daders waren vroeger slachtoffers. Mensen die voor zedenfeiten zitten hebben het extra hard te verduren, ook door hun medegedetineerden. Ze worden vaak verstoten. Mieke spreekt diepe woorden uit: ‘Daar mogen aanwezig zijn is heel bijzonder’. Waar mensen zich compleet verlaten weten.

DE DRIJFVEREN VOOR HUN ENGAGEMENT

Bernard blikt terug op zijn engagement en stelt vast dat zoiets groeit. Door in contact te komen met mensen die opgesloten zitten in extreem moeilijke omstandigheden, wiens leven een puinhoop is, geraak je meer en meer geëngageerd en dus verbonden. Je leert gedetineerden als mens kennen, in elke mens steekt iets goeds, en een geschiedenis van verwaarlozing en sociale ongelijkheid verklaart veel. Waar je wieg heeft gestaan bepaalt heel sterk je latere leven.

Ook Donatienne wordt diep geraakt door het onrecht achter de muren. Twee derde van de gevangenen keert terug voor een tweede of derde of zoveelste keer. Recidive heet dat en het legt zware mankementen bloot van ons Belgische gevangenissysteem. ‘Er zit veel kwaadheid en onmacht in me, daarom tracht ik via infosessies burgers te sensibiliseren rond detentie en wat er allemaal misloopt. Zeker als ik een getuigenis van een ex-gedetineerde breng, heeft dat vaak veel impact op de beeldvorming van burgers buiten’.

 

OVER DE BAND TUSSEN ARMOEDE EN DETENTIE

De vicieuze cirkel van armoede en uitsluiting is een diep onrecht. Al in het begin van iemands leven worden de kansen en moeilijkheden als harde bakens uitgezet. Niet iedereen in armoede belandt in de gevangenis, maar armoede is wel onlosmakelijk verbonden met de kans op een kort of lang leven achter de tralies.

Bernard vult aan dat een verblijf in de gevangenis ook soms tot armoede leidt. Armoede kan dus zowel oorzaak als gevolg zijn. Niet voor niets was ‘Gevangen in armoede’ ooit een campagne van Welzijnszorg.

Veel mensen stellen hun beeld bij zodra ze persoonlijk contact hebben. Dat is ook zo voor vluchtelingen, mensen met een beperking, mensen in armoede…

 

2014. Met het programma ‘Tralies uit de weg’, gespreksavonden tussen gedetineerden en vrijwilligers, zag ook Bernard een shift in mentaliteit bij de deelnemers ontstaan. Veel mensen stellen hun beeld bij zodra ze persoonlijk contact hebben. Dat is ook zo voor vluchtelingen, mensen met een beperking, mensen in armoede… Bernard wordt ook vaak getroffen door de financiële ongelijkheid. Een gedetineerde rookte krantenpapier omdat hij zich geen tabak kon veroorloven. Veel gedetineerden moeten zich behelpen met een beginnende pro deo-advocaat.

Mieke kent ook de verhalen van gevangenen die peukjes op de wandeling oprapen om toch maar aan een sigaret te geraken. Ze somt enkele uitspraken op van gevangenen die haar raken: ‘Ik ben een dossier’, ‘ik ben geen mens meer’, ‘mijn gewone leven bestaat niet meer’, ‘ik ben niemand meer’. Dat je vrijheid wordt afgepakt en je totaal afhankelijk bent, is voor ons vrije burgers amper te bevatten. In het theaterstuk was er een uitspraak die me daaraan doet denken: ’Als ik in de spiegel kijk, vind ik niet dat ik op mijn strafblad gelijk’.

Maar ook nuance is op zijn plaats. Er zijn mensen die een verblijf in de gevangenis verkiezen boven een leven in chaos buiten, of een dakloos bestaan in een grauwe grootstad. ‘Hier heb ik vrienden, een dak, eten.’ Of soms klinkt het: ‘Ik ben hier beter af dan mijn familie’.

 

HOE JE ALS VRIJWILLIGERS GEDRAGEN

Er zijn beambten (of ‘cheffen’ zoals ze op de gevangenisvloer worden genoemd) die niet altijd even menselijk zijn, of die je een gevoel van ongewenstheid geven. Het is van essentieel belang om ook empathie en waardering te tonen voor het personeel. Er is immers ook bewakend personeel dat miserie kent, cheffen die met een zware rugzak rondlopen.

Er is consensus aan de zoomtafel over het belang van een betere opleiding voor beambten. België kan zich spiegelen aan de opleiding in Nederland of in Scandinavische landen.

VEEL STAAT OF VALT MET EEN NETWERK

Ook het netwerk waarop gedetineerden kunnen terugvallen is heel ongelijk: er zijn mensen die heel veel gesteund worden, veel bezoek krijgen, perspectief hebben op een warme thuiskomst en er zijn er ook die op niemand kunnen terugvallen. Donatienne benoemt dat als volgt:  ‘De grootste armoede is een gebrek aan netwerk of sociaal contact’.

Er zijn ook mensen die sterven in de gevangenis, in de grootste eenzaamheid. Soms trommelt de pastoraal werker wat mensen op om iets te zingen op een begrafenis.

 

VERANDERING IS NODIG

We sluiten af met een politieke vraag: wat moet er volgens hen veranderen in de Belgische gevangenissen? Wat hopen ze voor de toekomst?

Donatienne vraagt  ook aandacht voor de slachtoffers; zij verdienen het  evengoed om beluisterd te worden. Het wordt vaak voor haar voeten geworpen op lezingen: ‘de slachtoffers hebben ook levenslang gekregen’. Slachtoffers zijn ook de ouders van de gevangene. Zij zijn ook vaak getekend voor het leven. Via diensten als Justitieel Welzijnswerk die kinderbezoek organiseren, is er de voorbije decennia gelukkig ook aandacht voor de relatie kind-gedetineerde.

Er moet veel veranderen. Er is veel meer begeleiding nodig, zowel binnen (versterking van de diensten van bvb. het CAW) als buiten (goede opvanghuizen, goed uitgebouwde drugshulpverlening, laagdrempelige geestelijke gezondheidszorg…). Veel kleinere gevangenissen zijn noodzakelijk. Het model van De Huizen (deze vzw ijvert voor kleinschalige detentiehuizen) heeft veel meer toekomst dan de enorme mastodonten van vandaag als Brugge, Haren, Merksplas….

Ook werkgelegenheid is een punt. Verveling is een ernstig probleem in de gevangenissen. Veel gedetineerden brengen de dag slapend door om de tijd te doden.

Zowel Mieke, Donatienne als Bernard zijn scherp voor de huidige evolutie. Er is steeds minder personeel, steeds minder geld, steeds minder kansen voor sport en cultuur. ‘In de zes jaar dat ik nu in het PC van Brugge kom, zijn we er niet op vooruitgegaan’, stelt Bernard.

De opleiding moet beter en in de samenleving moet veel meer gesensibiliseerd worden. Dat gaat helaas tegen de stroom in. De roep voor hardere en langere straffen klinkt luid.

Waarom wordt er niet veel meer ingezet op alternatieve straffen? Werkstraffen bijvoorbeeld. Net als elektronisch toezicht – hoewel ook een enkelband veel impact heeft op een mens – is het zaak om te zoeken naar manieren die minder ontwrichtend zijn voor een leven na de straf. Manieren die minder kans geven op recidive, die minder zinloos zijn, die meer herstellend zijn voor zowel dader, slachtoffer als samenleving.

Gevangenissen runnen is peperduur -150 euro per gedetineerde per dag – en de resultaten zijn bedroevend slecht. Nadenken over hoe het beter kan is een politieke en morele noodzaak.

 

SLOTWOORDEN

Marte is onder de indruk van zoveel verhalen en zoveel engagement. Donatienne vraagt wat haar is bijgebleven. Dat vooroordelen veel oplossingen in de weg staan, dat er nog een lange weg te gaan is naar meer menselijkheid in de gevangenissen en dat een beter gevangenissysteem veel leed zou kunnen vermijden.

We kwamen dan wel niet fysiek samen, toch toont deze themababbel dat ook zoom ontzettend kan verbinden.

De medestanders zijn blij met de aandacht van ATD voor de thematiek. Donatienne zegt : ‘Dit werk raakt het diepste in mezelf’.

 

Over Stefaan Segaert:

Na een periode als buurt- en jeugdwerker leerde hij van 2002 tot 2012 de wereld van gevangenissen kennen. Zijn standplaats was de gevangenis van Gent, zijn werkgever CAW Oost-Vlaanderen, deelwerking Justitieel Welzijnswerk Gent. Het was een erg verrijkende tijd, een job die aan zijn ribben is blijven plakken. Een job die confronteert met ongelijkheid, met uitsluiting maar ook met hoopverlening en samenredzaamheid. Als sociaal-cultureel werker had hij de kans om binnen de thema’s cultuur en welzijn heel dicht en ‘vrij’/bevrijdend met veel gedetineerden te kunnen werken. Dat drukte zich soms uit in het mee assisteren van een voetbalmatch op de wandeling, het uitwerken van een re-integratiegids met de gasten, het mee coördineren van sociaalartistieke theaterprojecten in samenwerking met De Vieze Gasten en Victoria De Luxe. Wat hem bijblijft uit die tijd: het zorgvuldig bouwen aan een draagvlak met veel diverse spelers, ook bewakend personeel is een continue uitdaging. Gedetineerden zijn zoveel meer dan hun strafblad, ze zijn ook artiesten, basketters, goede schakers, ouders, zonen en dochters met soms veel te veel pijn in de rugzak.