Vanessa Joos getuigt op uitnodiging van Logia over haar engagement bij ATD Vierde Wereld, een beweging voor armoedebestrijding die nieuwe wegen uittest op het vlak van verloning. Deze bijdrage maakt deel uit van de zomerreeks De Doordenkers van Knack.be: Loon naar Werken.
Doordeweeks om 6 uur opstaan terwijl ik letterlijk naast mijn werkplek woon? Ik hou ervan om ‘s ochtends tijd te hebben: voor ontbijt samen met onze jongste zoon, ochtendgymnastiek en nieuws luisteren op de radio. De grote maatschappelijke vraagstukken en kleine fait divers neem ik daarna mee in de dagelijkse uitdagingen van de beweging voor armoedebestrijding waar ik me al jaren voor inzet.
Ik heb de gesprekken over een geplande fiscale hervorming met bijzonere aandacht gevolgd. Bijna drie jaar geleden werkte ik met een groep leden van ATD Vierde Wereld – sommigen met, anderen zonder directe ervaring met armoede – mee aan een overleg over rechtvaardige fiscaliteit, gecoördineerd door het Interfederaal Steunpunt tot bestrijding van armoede. Het nieuws uit de Wetstraat over het mislukken van de onderhandelingen, valt me tegen. Is er in politieke middens zo weinig doorgedrongen van dat lijvige verslag van onze denkoefening over solidariteit? Wordt het overgrote deel van onze bevolking écht gelukkig van het gangbare systeem en het idee van “loon naar werken” dat daarbij hoort?
Wie zoals ik actief is in ‘de sociale sector’ en er de moed wil in houden, doet er goed aan ook andere informatiebronnen dan het nieuws op te zoeken. Daar vind je hoopvolle tekens dat er tegenstroom is die met lef en doortastendheid nieuwe wegen uittest.
Enkele kunstenaars omzeilen de bestaansonzekerheid van hun métier door hun inkomsten samen te leggen. LETS-groepen e.a. doen aan ‘waarde-creatie’ buiten het conventionele geldsysteem om. We hebben weet van politici die een bovengrens opleggen aan hun eigen salaris omdat ze dat als ‘genoeg’ beschouwen. In ons netwerk proberen jonge mensen in hun bedrijfje een alternatief verloningssysteem uit dat de specifieke noden van de werknemers mee in de weegschaal legt.
Riskante onderneming
ATD Vierde Wereld waagt zich al sinds de jaren 1960-70 aan een schijnbaar riskante onderneming die vandaag wereldwijd toch nog jonge mensen aanspreekt. Toen de eerste vrijwilligers die zich in Frankrijk aansloten bij stichter Joseph Wresinski wilden blijven, zochten ze naar een verantwoorde manier om in hun levensonderhoud te voorzien: voldoende dicht bij de mensen in armoede met wie ze zich op lange termijn wilden organiseren, zuinig omspringend met giften en met zoveel mogelijk onderlinge gelijkwaardigheid. Ze noemden zichzelf volontairs en richtten een vereniging op. Ze overlegden over wat hen een gepaste vergoeding en basiszekerheden leken. Iedereen kreeg een arbeidscontract bij ATD. In een voluntariaatskas werd ieders officiële loon gestort (wettelijk minimumloon van het land of verplichte hogere barema’s van gesubsidieerde posten). Wat er overbleef nadat ieder daaruit de overeengekomen basisvoorzieningen had gekregen, diende als solidariteitsfonds: bijvoorbeeld voor onverwachte noden van de volontairs of om ook los van subsidies volontairs in te kunnen zetten.
Dit alternatieve verloningsstelsel heeft de tand des tijds doorstaan, uiteraard met de nodige aanpassingen aan maatschappelijke evoluties en de internationalisering van onze beweging. De basisprincipes bleven dezelfde voor de volontairs die nu met zo’n goeie 350 zijn: sober en solidair, maar niet armoedig leven; het loon niet zoals gebruikelijk laten afhangen van diploma, ervaring, functie, verantwoordelijkheid of prestatie; de inzet van elke persoon met zijn of haar mogelijkheden waarderen; rekening houden met ieders situatie, draagkracht en behoeften; en zekerheden en motivatie halen uit de zinvolheid van onze bezigheden en de sterkte van onze relaties. We vertrouwen erop dat er voldoende is voor iedereen als we delen.
Meer middelen dus voor de zwakste schouders en geen loon naar werken. Het kan rechtvaardig zijn dat iemand die meer uren doet en een grotere verantwoordelijkheid draagt toch hetzelfde of minder verdient dan de collega die van thuis geen spaarpot heeft meegekregen en van wie de familie bijvoorbeeld veel financiële en andere ondersteuning nodig heeft.
Deze radicale maar vrije keuze van wie zich aansluit bij het voluntariaat, straalt ook af op de vaste medewerkers en vrijwilligers van ATD Vierde Wereld: medestanders die gratis bergen verzetten en vaste krachten die bewust voor deze organisatie kiezen, ook al leveren ze aan loon in tegenover elders in de sector. Voor heel wat donateurs is deze financiële ethiek een meerwaarde om onze acties te steunen.
Regelmatig vraagt iemand mij wat me bezielt om in zoiets tegendraads mee te stappen. Als 22-jarige zocht ik naar een zinvolle invulling van mijn leven, iets wat aansloot bij mijn idealen en christelijke inspiratie. Eén van de Bijbelverhalen die me van kinds af ontroerde en aan het denken zette, is dat van de Verloren Zoon of de Barmhartige Vader, met name de verrassende ontknoping van het uitbundige feest dat de vader organiseert voor de zoon die het hele fortuin verbrast had. Dat heeft me aangemoedigd om het beste van mezelf te geven aan wie het naar de normen van de goegemeente niet heeft verdiend: de zogenaamde ‘slechte armen’. Het helpt me ook om mijn jaloezie en frustratie als hardwerkende “dochter” te overwinnen en genereus te zijn voor wie op een andere manier dan ik bijdraagt aan de gemeenschap.
Ik haal mijn motivatie zeker ook uit de positieve ervaringen van mijn gezin op dit parcours met teams in Haïti, Nederland, de Filipijnen en nu België. En bij medevolontairs, die overigens van diverse pluimage zijn qua filosofische, religieuze, ideologische of socioculturele achtergrond en leeftijd.
Ons verhaal klinkt des te sterker omdat we in alle vrijheid dezelfde keuze maken om het sober aan te doen en solidair met ons loon om te gaan. Het is een meerstemmige aanklacht tegen mensonterende rijkdom en een oproep om ziekmakende praktijken om te denken. Het is een experiment als alternatief voor een maatschappij die aanzet tot consumeren en individueel oppotten, met uitbuiting van de mens en de natuurlijke hulpbronnen van de planeet tot gevolg. Het is een poging om op kleine schaal te verwezenlijken wat wij dromen voor de brede samenleving. Zo hopen we met andere groeperingen op grote schaal reflectie en verandering teweeg te brengen, totdat iedereen toegang heeft tot een fatsoenlijk inkomen en waardig leven.
Vanessa Joos, sinds 1996 geëngageerd bij het voluntariaat van de internationale mensenrechtenbeweging ATD Vierde Wereld, met een bijdrage op vraag van de christelijke denktank Logia.
Dit artikel verscheen in de Knack en Logia op 20 augustus 2023.