Reflecties vanuit de Volksuniversiteit in Leuven
Begin oktober verwelkomde Ides Nicaise ons in Leuven voor de Volksuniversiteit, deze keer rond het thema Recht op gezin. De bijeenkomst vond plaats in het HIVA[1], het onderzoeksinstituut waar Ides al meer dan vijftig jaar aan verbonden is.
Ook enkele Leuvense organisaties namen deel. “Sommige deelnemers wonen al hun hele leven in de universiteitsstad en hadden nog nooit een universiteitsgebouw van binnen gezien”, vertelde Ides. “Toen ze hoorden dat de Volksuniversiteit die we in Antwerpen organiseerden, plaatsvond aan de Universiteit Antwerpen, wilden ze dat ook graag in hun eigen stad meemaken.”
Bende van ellende
De dag begon met een eenvoudige, maar diepgaande vraag: Wat betekent gezin voor jou? De deelnemers werden uitgenodigd hun gezin te tekenen en voor te stellen. Wat volgde, was een indrukwekkend palet aan verhalen – soms warm, soms pijnlijk en verrassend.
Sommigen spraken over gebroken familiebanden of mishandeling. Anderen vonden hun ‘gekozen familie’ bij vrienden, huisdieren of in groepen waar ze zich begrepen voelen.
“Mijn gezin zijn niet de mensen die mij zijn opgedrongen, maar degenen die ik zelf heb gekozen”, zei een deelnemer.
“Ik voel mij thuis bij mijn beste vriendin”, vertelde L.
“Ik hoor bij de ‘Bende van ellende’, een groep vrienden die samen rummikub spelen. Allemaal mensen met een rugzak, net als ik”, voegde R toe.
“Mijn kat heeft mij gered. Zonder haar zat ik hier niet meer, want alleen leven kan ik niet.”
Zwartrijden
In de namiddag vervoegde Thijs Verbeurgt, kabinetschef van minister Depraetere, de Volksuniversiteit. Hij luisterde naar wat mensen belemmert bij het vormen van een gezin.[2]
Natuurlijk kwamen materiële factoren snel bovendrijven. Een moeder die onder bewindvoering stond, vertelde hoe ze jarenlang zwartreed op de trein om haar kinderen in een instelling te kunnen bezoeken, omdat ze na alle vaste kosten nog slechts 13,70 euro per week overhield.
“Vrijheid, autonomie, als gezin zelf keuzes kunnen maken is cruciaal om je goed te voelen”, reageerde Thijs Verbeurgt. “Voor mensen onder bewindvoering is dat heel moeilijk. Sommige bewindvoerders zijn behulpzaam, andere behandelen dossiers als een business. We moeten ons afvragen hoe we mensen opnieuw de mogelijkheid geven om zelf keuzes te maken.”
Met een dubbele pet
Er klonk veel frustratie bij de deelnemers over de dubbele rol van hulpverlening – tegelijk ondersteunen én controleren. Dat leidt tot wantrouwen.
“Als jongerenwerker ga ik soms mee naar het OCMW voor een intakegesprek. Dan voel ik in hun plaats de zenuwen al. Jongeren krijgen direct zware vragen en dat leidt tot argwaan”, vertelde T.
“Het lijkt soms alsof ze zoeken naar wat je fout doet”, zei L.
R: “Een vrouw die net haar partner had buitengezet en steun zocht bij het OCMW, kreeg onverwachts een huisbezoek. Alles werd gecontroleerd – zelfs de ijskast en keukenkasten. Ze heeft nooit meer iets aan het OCMW willen vragen.”
Grondwettelijk recht
Thijs Verbeurgt herkende het wantrouwen dat soms bestaat tegenover de overheid: “Tijdens een huisbezoek in een sociale woning, dat ik onlangs als voorzitter van de sociale woonmaatschappij Woonland deed, verontschuldigde een bewoner zich meteen en zei dat hij gepoetst had – hij dacht dat ik kwam controleren. Omdat de overheid haar middelen efficiënt wil besteden, is de overtuiging gegroeid dat zij ook mag bepalen hoe burgers hun leven moeten inrichten. In sociale woningen gelden bijvoorbeeld strikte regels, zoals het aantal kamers dat je mag hebben. Ik vind het zelf ook soms een moeilijk evenwicht want je wil ook zoveel mogelijk mensen aan een woning helpen. Te groot blijven wonen ontneemt soms ook anderen het recht op een betaalbare woning. Maar voor wie een woning koopt, bestaan die beperkingen dan weer niet. Ik probeer altijd te vertrekken van wonen als een grondrecht. Een recht uit de grondwet. Sociale woningen moeten dat recht mogelijk maken.”
Investeren in mensen
Een terugkerende boodschap was dat de hulpverlening menselijkheid mist. En dat ligt vaak niet aan de hulpverleners, maar aan het systeem.
“Als je meer dan 100 dossiers hebt, heb je geen tijd meer om écht te luisteren”, zei S.
“Ik heb 20 jaar in de jeugdzorg gewerkt en elke twee jaar werd het systeem hervormd. Stel je voor dat de wegcode zo vaak veranderde…”, getuigde J.
Er heerste ook grote zorg over de inzet van onervaren krachten in complexe situaties, door personeelstekort. En over de stress die hulpverlening – ironisch genoeg – vaak veroorzaakt.
“Hulp mag geen bron van stress zijn. Hulp moet opnieuw ‘hulp’ worden.”
0de lijnszorg
Veel verhalen raakten aan een diepere laag: eenzaamheid.
“Ik woon aan zee en elk weekend zie ik gelukkige gezinnen wandelen. En ik ben al heel lang alleen”, vertelde L.
“Individualisme wordt gepromoot. De échte zorg – de 0de lijnszorg, namelijk zorgen voor elkaar en voor de buurt – daar investeren we niet in”, vulde A aan.
Warme plekken
Toch is er ook hoop. Er zijn initiatieven die verbinden, zoals ATD Vierde Wereld en BMLIK in Gent, en we kunnen ook zelf verandering brengen.
“Ik begon zelf met de ‘Bende van ellende’. Ik koos een vast moment, een plek, en zei gewoon: ‘Ik ben daar, kom gerust af, heel vrijblijvend.’ Nu hebben we een warme vriendengroep”, vertelde C.
Ook de kinderen en jongeren kregen tijdens de Volksuniversiteit een plek. Via creatieve activiteiten dachten ze mee over het thema. Een van de kinderen leerde een schildertechniek via een YouTube-filmpje en leerde het aan de andere kinderen. Op het einde van de Volksuniversiteit kwamen zij trots hun werk voorstellen.
Evelien Lambrecht
[1] Het HIVA (Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving) is een samenwerkingsverband tussen Beweging.net en de KULeuven. HIVA verricht wetenschappelijk beleidsgericht onderzoek rond sociale rechtvaardigheid en democratisering in verschillende domein. (https://hiva.kuleuven.be/nl/over-hiva)
[2] Thijs Verbeurgt is kabinetschef van minister Depraetere, onder meer bevoegd voor wonen en jeugd, en mede kabinetschef van minister Gennez, bevoegd voor welzijn, armoedebestrijding, cultuur en gelijke kansen. Hij is ook gemeenteraadslid in Mechelen en voorzitter van de sociale huisvestingsmaatschappij Mechelen-Willebroek.