Iedereen begrijpt het woord ‘verzet’, maar als je er diep op ingaat, is het verrassend hoeveel het begrip omvat. Filosofen zijn geschoolde denkers, maar er zijn ook ‘gewone mensen’ die nadenken vanuit hun ervaring. Een internationale groep van dertig filosofen, mensen in armoede en professionals werkte bijna vier jaar samen volgens de methode van ‘kruising van kennis’. Uit het boek dat daaruit voortkwam, kozen we enkele gedachten over ‘verzet’. Een van de vaststellingen: verzet tegen armoede is een breed palet van acties en houdingen, van stil tot luid, alleen of samen.
1 Het woord nemen kan een daad van verzet zijn
Het woord nemen kan op zich al een daad van verzet zijn ‘tegen de macht die in onze plaats denkt, beschrijft wat wij meemaken en beslist’. Maar het is niet omdat mensen in armoede het woord nemen, dat ze gehoord worden. Wat ze zeggen kan zich ook tegen hen keren, het kan verdraaid worden. Dan gaan sommige mensen zwijgen en worden ze extreem wantrouwig.
Je leert niet van de ene op de andere dag het woord te nemen. Vanuit de ervaring dat jouw woorden niet tellen of dat ze je ontnomen zijn, duurt het vaak jaren voor je het durft of kan. Situaties die niet begrepen worden, die niet gekend zijn of die ontkend worden, moet je kunnen uitleggen en zichtbaar maken.
Ook luisteren is belangrijk. Joseph Wresinski zei: ‘We moeten de diepte van onze eigen kennis aanboren, maar we moeten ook aan diegene die tegenover ons zit, de kans geven kennis over te brengen.’ Dat is wederkerigheid.
Niet elk spreken is verzet. Sommige woorden sluiten ons op in het lijden: als moeilijkheden voortdurend herkauwd worden, bij laster of bij klagen op plaatsen die zich daartoe niet lenen.
Beschrijven
Zelf beschrijven en getuigen is uit de stilte treden. Want vaak zijn het anderen die met een vergrootglas kijken naar gezinnen in armoede en dat impliceert een machtsgreep. Als ze al niet over het hoofd gezien worden, worden de armsten onderzocht door vertegenwoordigers van instellingen die zichzelf de macht geven om het verhaal van hun leven te beheren.
Interpreteren
Met woorden kan je ervaringen uitwisselen en ze een betekenis geven, je kan andere analyses van een situatie voorstellen die deze van de machthebbers ter discussie stellen of vooroordelen doorbreken. Dat leidt tot een nieuwe vorm van solidariteit, van wederzijdse steun die verder reikt dan de naaste omgeving.
Argumenteren
Als persoonlijk leed kan omgezet worden in een gedeelde ervaring, kan die vervolgens geformuleerd worden in de vorm van een eis of klacht. In het gesprek met mensen die verantwoordelijkheid dragen in de samenleving, moeten we kunnen argumenteren, steunen op concrete gegevens en bewezen kennis. Daar is grondig werk voor nodig, want de bewijslast ligt bij de armsten. Zij moeten altijd aantonen dat wat zij zeggen waar is, en zelfs dan worden zij niet altijd serieus genomen. Voortdurend moeten ze optreden als advocaat van hun eigen situatie om vooroordelen weg te nemen.
2 Het clandestiene en indirecte verzet
Mensen in armoede staan bloot aan tal van controles en daarop kunnen sancties volgen. Een strategie om dat te vermijden is doen alsof, of de diensten die macht over je hebben ontwijken. Naast dit clandestiene verzet is er ook een derde weg: met artistieke middelen je vrijheid en waardigheid uiten.
Schijnbare onderwerping
Je speelt de rol die van jou verwacht wordt en toont een overmatig respect aan de persoon die macht kan uitoefenen over jou. Je toomt je woede in en toont je volgzaam, om het niet erger te maken. Je tekent een contract waarvan je weet dat je de voorwaarden niet kunt accepteren of niet kunt naleven. Je behoudt een stukje vrijheid voor jezelf. Maar deze vrijheid heeft een prijs: je neemt grote risico’s.
Een omweg maken
Als je vertrouwen in sociale diensten weg is, probeer je ze zoveel mogelijk te ontwijken en geef je niet te veel inkijk in je leven. Zo vermijd je vernederende beoordelingen of ingrepen in je bestaan die het wankele dagelijkse leven nog meer ontwrichten. Dat is ook een van de verklaringen waarom mensen in armoede vaak de sociale compensaties waarop ze recht hebben, laten liggen.
Een poëtisch gebaar
Verzet kan zich uiten in humor, spot en feestvieren. Ook in de grootste wanhoop en ellende is er een deel van de mens dat overeind blijft en weigert uitgesloten te zijn van vreugde, schoonheid en liefde. Een creatieve handeling verandert op zich niets aan armoede, maar heeft de kracht om te ontwapenen, om relaties te versterken, om de waardigheid te herstellen. ‘We geloofden opnieuw in onszelf’.
Carnaval was in de loop van de geschiedenis het feest bij uitstek om grenzen te overschrijden en verhoudingen om te keren door de magie van het theatrale. Spotten met de machthebbers en karikaturen opvoeren is een verdediging tegen de houding van de dominanten, een schild en een remedie tegen wanhoop. Samen lachen, zingen en dansen schept verbondenheid. Carnaval is een omkering: het clandestiene verzet komt voluit in het daglicht. De echte maskers vallen af. Als alles ons liet geloven dat we niets waard zijn, dan kunnen we nu ons echte zelf tonen, met onvermoede capaciteiten, in alle vrijheid.
3 Het openlijke verzet
Als acties en woorden bedoeld zijn om zichtbaar te zijn voor anderen is er sprake van openlijk verzet.
Protest
Iemand die voor de zoveelste keer bij altijd andere professionals uitleg moet geven over zijn situatie, zegt uiteindelijk: ‘Nu is het genoeg.’
Er is ook collectief protest. Als rechten geschonden worden, kan dat uitmonden in een klacht bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. In andere situaties gaan mensen bewust de wet of een sociale norm overtreden en zichtbare acties voeren in de publieke ruimte, want normen en wetten kunnen zelf een uiting zijn van gebrek aan respect voor de waardigheid van de mens.
Ook protestliederen, rap of theater kunnen de dominante machten ter discussie stellen en aanklagen, en de strijd voor waardigheid aanwakkeren.
Rechten opeisen
Je kan je rechten opeisen, voor zover je ze kent. Deze vorm van verzet wortelt best in een collectieve, geweldloze aanpak van mensen die zich verenigen. Bij ATD Vierde Wereld hoor je vaak: ‘We zijn hier niet om te helpen of geholpen te worden maar om elkaar onderling te helpen.’
Opstand
Een situatie die ondraaglijk is, wekt woede. Als daar geen erkenning voor is, kan het verzet gepaard gaan met geweld. Dat kan een slag in het water zijn of geleidelijk overgaan in een politieke strijd. De armsten kiezen zelden voor het georganiseerde geweld. Het lukt hen al niet te schuilen voor het ordinaire geweld veroorzaakt door de moeilijkheden van het dagelijkse leven. En er zijn de herinneringen aan naasten die in oorlogen en revoluties gebruikt werden, die ingezet werden als een instrument. Ook nu gebeurt het nog.
Opstandigheid kan zich ook uiten in een kalme en doordachte daad die tot bewustwording leidt. Iemand vertelde hoe haar vriendin tijdens het bezoek van een hulpverlener rustig opstond en iets haalde om te schrijven. Ze begon op haar beurt notities te nemen. De hulpverlener was stomverbaasd, maar hun relatie veranderde daarna. Er was een zekere gelijkheid ontstaan, de gesprekken verliepen vlotter.
M.T. Poppe
Sociale Filosofie
Een onderzoeksproject van de internationale beweging ATD Vierde Wereld. Drie thema’s: Verzet, Recht, Kennisonrecht.
(over Kennisonrecht: zie Vierdewereldblad nr. 225, december 2023)
Het project liep van 2019 tot 2022, daarna werden de resultaten verder verwerkt. In 2023 verscheen het boek: Pour une nouvelle philosophie sociale. Transformer la société à partir des plus pauvres (coordonné par F. Jomini, D. Jousset, F. Poché & B. Tardieu), Editions Le Bord de l’Eau.